Η συγχώρηση

Βεβαίως είναι το συνεχή μας θέμα. Αλλά ξέρετε, για μένα τον ίδιο ήταν μεγάλη έκπληξη σ’όλα αυτά τα θέματα:  όσο περισσότερα μιλάμε, τόσο περισσότερα μου φαίνεται ότι το θέμα είναι πολύ περίπλοκη και καμιά φορά όταν λέμε «συγχώρηση» εννοούμε πράγματα που δεν έχουν καμία σχέση με την συγχώρηση. Όταν ένας άνθρωπος λέει: εγώ συγχωρώ εύκολα, συνήθως δεν του πιστεύω, γιατί μου φαίνεται ότι είναι ένας βαρύς κόπος για καθένα, να συγχωρεί στην αλήθεια. Και εγώ για να ακονίσω λιγάκι, θα πώ ότι μόνο ένας άγιος μπορεί να συγχωρεί αληθεινώς, ευαγγελικώς. Είστε σύμφωνος η όχι;

Ναί, συμφωνώ. Γιατί αυτό που συνήθως ονομάζω συγχώρηση έιναι απλώς να ξεχάσεις. Λοιπόν, να το ξεχάσουμε. Και αφ’ όσο έχω κακή μνήμη, μπορώ να το κάνω εύκολα. Αλλά δεν είναι συγχώρηση, δεν μπαίνει μέσα σ’εμένα. Δε θα με αλλάξει. Βεβαίως συμφωνώ.

Δηλαδή όταν συγχωρώ τον άλλον, αυτό πρέπει να με αλλάξει;

Ναί, βεβαίως. Να με αλλάξει, γιατί πάντα σκεφτόμαστε τον εαυτόν μας ότι έχουμε δίκαιο. Πρέπει να ξεκινήσουμε μ’αυτό. Ξέρετε, έχει κάτι πολύ ενδιαφέρον... στη μάζα έχει μία φράση την οποία διαβάζει ι ιερέας. Λέει: «Κύριε, μήν βλέπε τις αμαρτίες μου, αλλά την αγιότητα της εκκλησίας Σου». Συνήθως σκεφτόμαστε το εναντίον: εγώ προσπάθησα, όλα ό τι έκανα, τα έκανα από καλή καρδιά. Καί η Εκκλησία—αυτή βεβαίως, όλα είναι σφαλμένα. Γιαυτό για μένα η συγχώρηση είναι να απομακρυνθείς λίγο από την πεποίθηση, ναί, κάνω λάθη, δεν λαμβάνω τα πάντα υπ’όψη, γιατί δεν είμαι ο Θεός.

Ξέρετε, μου φαίνεται ότι είναι περισσότερα σημαντικό, όταν ζητάς συγγνώμι μόνος σου. Όταν ζητάς να σε συγχωρήσουν, προχωράς απ’αυτό, ότι μπορούσες να κάνεις κάποιο λάθος, αλλά όταν συγχωρείς τον άλλον, μήπως πρέπει να σταματάς να νομίζεις ότι έχεις δίκαιο;

Ναί, βεβαίως. Άν συγχωρείς τον άλλον, λές, και το ζείς σαν μία νίκη:  τελικώς δηλαδή ο άνθρωπος κατάλαβε ότι είχες δίκαιο. Άν δε θα έχει κίνηση από τη δική σου πλευρά, νομίζω ότι είναι μία μεγάλη βία πάνω στον άλλον. Σε κάθε συγχώρηση πρέπει να έχει συνεργασία. Ο άσωτος υιός, ό οποίος γυρίζει σπίτι, και ο πατέρας του, ο οποίος βγαίνει από το σπίτι—αυτοί συναντιούνται. Αυτός δεν μπορεί να μένει μέσα στο σπίτι και να λέει:  σου το είπα, ότι δεν έπρεπε να φίγεις.

Και άν ο υιός δεν θα έρθει, μπορέις να συγχωρείς αυτόν που δεν ήρθε;

Δεν ξέρω. Ένας φίλος μας δημιούργησε μία πολύ ωραία εικόνα, και λέει: τί ήταν το καθήκον του πατέρα όταν εφιγε ο υιός του; Το καθήκον του πατέρα ήταν να σώσει την εστία, για να υπάρχει πάντα μία θέση όπου ο υιός μπορεί να γυρίσει. Ίσως πρέπει να σώσουμε αυτό το χώρο που μπορούμε να υποδεχτούμε τον άλλον.

Μπορείτε... εάν λέτε ότι η συγχώρηση είναι κίνηση από τη δική σου πλευρά, άν υπάρχει ένας άνθρωπος, τον οποίον δεν τον συγχωρέσατε για πολύν καιρό, και αυτός δεν σας ζητεί συγχώρηση. Μπορείτε να τον συγχωρείτε; Είχατε τέτοιες καταστάσεις στη ζωή σας;

Ναί έχω, δύο. Μπορώ να σας πω το όνομα και το επίθετο.

Όχι, δεν χρειάζεται.

Αλλά αυτό είναι πολύ δύσκολο. Στη μία περίπτωση κατάλαβα για τον εαυτόν μου ότι είναι καλύτερα να αφήσω αυτές τις σχέσεις, ότι είναι καλύτερα να τις ξεχάσω. Στην άλλη δεν μπορώ να το κάνω γιατί είναι μέσα στη δική μου οικογένεια, γιαυτό δεν μπορώ, και πρέπει συνεχώς να γυρίζω σ’αυτές τις σχέσεις. Αυτό είναι πολύ οδυνηρό, πολύ δύσκολο, αυτές οι συνεχείς πτώσεις, γιατί είναι συνεχείς αξιώσεις στο άλλο άτομο, για να σε καταλαβαίνει και λοιπά. Όλα αυτά είναι πολύ δύσκολα.

Μου φαίνεται ότι περίπου καταλαβαίνω για τι μιλάτε τώρα, και θα ήθελα να το συζητήσω λίγο αργότερα. Και στο θέμα «η σύγχώρηση» θα ήθελα να σας ρωτήσω ακόμα τα εξής: η πρακτική της εξομολόγησης, όταν ζητάμε συγχώρηση από τον Θεό, είναι πολύ διαφορετική στους Καθολικούς και στους Ορθοδόξους. Θυμάμαι ότι συζητήσαμε κάποια ταινία η μία μετάδοση...

... ήταν μία παρουσίαση βιβλίου;

...όχι, κάτι άλλο. Θυμάμαι, είπατε, ότι δεν σας άρεσε στην εκτέλεση, όταν ο άνθρωπος λέει: άν ο πνευματικός θα μου δώσει ευλογία. Σχετικά μ’αυτό θέλω να σας ρωτήσω: το ρόλο του πνευματικού—αυτού που είναι ο πνευματικός στην Ορθοδοξία, ο πνευματικός πατέρας, τί είναι τώρα στο καθολικό κόσμο; Από το σχόλιο σας τότε κατάλαβα ότι έιναι λίγο...

Ναί, μου φαίνεται ότι διαφορούν λίγο. Γενικά ο πνευματικός πατέρας στη πρακτική μας στη Καθολική Εκκλησία δεν είναι πολύ διαδομένο στην σημερινή μας εποχή. Το δέκατο ένατο αιώνα βεβαίως πολύ περισσότερα. Τώρα πολύ λιγότερα. Σε καμία περίπτωση, αυτό σχετίζεται με διάφορα σκάνδαλα που προκύπτουν τώρα στην Εκκλησία—η παιδοφιλία και όχι μόνο αυτό, ότι ο πνευματικός πατέρας δεν μπορεί να οδηγεί την συνείδηση του άλλου άτομου. Πρέπει πρωτ’απ’όλα να βάζει ερωτήσεις που θα βοηθήσουν τον άνθρωπο να κινείται, αλλά δεν πρέπει να του πεί ότι αυτά πρέπει να κάνεις και αυτά όχι. Στο καθολικό μας νόημα δεν είναι αυτό το ρόλο του πνευματικού.

Νομίζω ότι κατα την κατανόηση μας μπορεί να είναι οι ιδέες σε μερικούς πιστούς, γιατί θυμάμαι τον ιερομάρτυρα Ρομάν Μενβέντ—ένα από τους νεομάρτυρες και εξομολογητείς της Ρώσικης Εκκλησίας—έχει μία καλή φράση, είναι ενδιαφέρον, εν τω μεταξύ, άν θα συμφωνήσετε μ’αυτή η όχι. Είπε: το έργο του πνευματικού, του ιερέα είναι να εκπαιδεύσει τον άνθρωπο έτσι—όλα τα ίδια, να τον εκπαιδεύσει—για να μπορέσει από μόνος του να εμφανιστεί μπροστά στον Θεόν και από μόνος του να επιλέγει το καλό.

Ναί, συμφωνώ τελείως.

Δηλαδή εδώ δεν έχει...

Είναι καθολικός τότε.

Όχι, όχι. Αλλά εκεί έχει τη λέξη «να τον εκπαιδεύσει», δηλαδή μία διαδικασία...

Ναί ναί, βεβαίως η εκπαίδευση είναι πολύ σημαντικό, η εκπαίδευση δείχνει την πραγματικότητα.

Η Αγάπη

«Ἡ Αγάπη» είναι το πιο εύκολο θέμα, που μας έμεινε. Ήσατε είκοσι τριών χρονών όταν ήρθατε στο Νοβοσιμπίρσκ. Η πιο αγαπημένη μου ιστορία είναι η εξής: κάνατε την πρώτη εκδήλωση σας  στο παιδαγωγικό ινστιτούτο, είχατε μαθήματα ηθικής, κάτι τέτοιο, κάνατε την διάλεξη σας και είπατε: «Ποιές ερωτήσεις έχετε;» Μία κοπέλα σήκωσε το χέρι της και λέει: «Είστε παντρεμένος;» Εσείς λέγετε: «Όχι. Έχετε άλλες ρωτήσεις;» Πάλι ρωτάει: «Θέλετε να παντρευτείτε;» Είπατε: «Είμαι εικοσι τριών χρονών, σε μας δεν παντρεύονται τόσο νωρίς. Πιθανώς υπάρχουν άλλες ερωτήσεις;» Αυτή σηκώνει το χέρι της τρίτη φορά: «΄Ισως θέλετε να παντρευτείτε μία κοπέλα από τη Νοβοσιμπίρσκ;» Εσείς λέτε: «Μόλις χθές έφτασα, άδε να περιμένουμε λιγάκι». Μία υπέροχη υστορία, αλλά η ερώτηση μου είναι η εξής: εσείς είστε λαικός, και επιλέξατε τέτοια πορεία στην κοινότητα σας—πήρατε τον όρκο της αγαμίας, και αυτό είναι μία συνείδητη άρνηση από ορισμένη μορφή αγάπης. Γιατί η αγάπη στην οικογένεια εκφράζεται στις σχέσεις του άντρα και της γυναίκας, στα παιδιά, Εσείς τα εκόψατε, και το κάνατε ενσυνείδητα. Αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον. Γιατί απο καιρό σε καιρό στο καθολικό κόσμο συζητείται το θέμα, άν θα πρέπει να καταργηθεί η αγαμία για τους ιερείς. Δηλαδή συζητείται άν να το καταργηθεί για τους κληρικούς. Και εσείς χωρίς να είστε ιερέας, το δεχτήκατε εθέλοντας, κάνατε αυτό το βήμα. Τί είναι ο λόγος, γαιτί το έχετε κάνει; Δεν βλέπετε εδώ αυτά που είπα. Μία ορισμένη απόκοψη από...

Σίγουρα δεν βλέπω εδώ καμία απόκοψη αυτής της αγάπης. Για μένα είναι το αντίθετο. Βλέπω μερικούς φίλους οι οποίοι είναι παντρεμένοι, και αυτή η αγάπη τους σταματάει, τους κλίνεται. Εγώ έχω δυνατότητα να αγαπάω όχι μία γυναίκα, αλλά πολλές.

Όπως λένε τώρα: στη καλή έννοια της λήξης.

Ναί, στη καλή έννοια. Διαφορετικώς πράγματι, αλλά είναι έτσι. Ξέχασα την πρώτη σας ερώτηση. 

Είχα μόνο δύο ερωτήσεις: η αιτία και ο σκοπός. Γιατί, εσείς...

Ο σκοπός, ακόμα μία φορα, πρέπει να ξεκινίσουμε από την αρχή. Μία ημέρα σηκώθηκα και ρώτησα τον εαυτό μου: γιατί να μήν το κάνω;Τέτοιο πράγμα ποτέ δεν έζησα. Ήταν ακριβώς σ’αυτή τη χρονιά, όταν ζούσα στο Νοβοσιμπίρσκ, σε δύσκολες περιστάσεις, ήταν δύσκολα—η δουλειά, η γλώσσα, η φιλία και τα λοιπά. Κατάλαβα, κατανόησα, ότι η ζωή πρέπει ίσως να είναι μόνο για τον Χριστόν. Είναι τόσο ξεθωριασμένο, όταν λές αυτές τις λέξεις, τόσο χλωμό πράγματι. Και αυτή η εμπειρία, είναι δύσκολα να την περιγράφεις με λέξεις, πρέπει να Του δώσεις τα πάντα—όπως έχω λάβει τα πάντα. Άν δεν είναι για Αυτόν όλη η ζωή, θα χάσω κάτι σ’αυτό το κόσμο. Είναι μάλλον μία απάντηση στη αγάπη Του για εμένα. Γιαυτό πρέπει να αποφασίσεις. Ούτε και ήξερα ότι υπάρχει αυτό. Ύστερα μου είπαν: ξέρεις, υπάρχει τέτοια δυνατότητα—να ζείς σε πτωχεία, στη υπακοή, στη αγαμία. Αυτό που περιγράφεις τώρα είναι συμβουλείς από το Ευαγγέλιο. Είπα: το θέλω, γιατί θέλω να ζώ έτσι, σ’αυτό το επίπεδο όλη τη ζωή μου.

Κοιτάξτε: η χριστιανική παράδοση με όλα τα ειληκρινά συναισθήματα, δεν είστε ο πρώτος άνθρωπος στην ιστορία, ο οποίος...

Ναί, βεβαίως.

Οι άνθρωποι που ήθελαν στην χριστιανική παράδοση—στη ορθόδοξη, και στη καθολική—μία τέλεια αφοσίωση, αυτοί πήγαν σε μοναστήρι και έγιναν μοναχοί. Γιατί δεν πήγατε σε μοναστήρι και δεν γίνατε μοναχός;

Αυτό είναι μία ενδιαφέρουσα ερώτηση. Αλλά ο πνευματικός μου μου είπε:τί είναι η μεγαλύτερη ένδεια στο σημερινό κόσμο; Να υπάρχουν ιερείς, η να υπάρχουν άνθρωποι που μαρυρούν, τα λέω, τα έχω σκεφτεί. Σκέφτηκα: έχει πάρα πολλούς ιερείς στο κόσμο, άν και έχει ορισμενη κρίση της κλήσης στη Δύση, αλλά έχει ακόμα πάρα πολλούς ιερείς. Αλλά να είναι ένας λαικός στη δουλειά και να ενεργεί διαφωρητικώς, σε μία άλλη βάση από να βγάζει λεφτά, να παίρνει γυναίκες και λοιπά, και να μπορέσουν οι .ανθρωποι γύρω σου να ρωτήσουν: γιατί ζείς έτσι; Αυτά είναι πράγματι, έτσι σκεφτόμουν τότε, αυτό που οι άνθρωποι χρειάζονται περισσότερα απ’όλα. Όχι οι άνθρωποι που συμπεριφέρονται έτσι γιατί έχουν ράσο και σταυρό, αλλά ένας απλός λαικός, ο οποίος ζεί στο κόσμο, αλλά ζεί ακριβώς διαφορητικώς γιατί ζεί στο Χριστό. Για μένα είναι αυτά που χρειάζεται ο κόσμος περισσότερα. Νομίζω ότι είναι παντού, και στη Ρωσία. Γιατί εσείς ξέρετε, εάν φοράτε το ράσο—είναι σαφές ότι πρέπει να συμπεριφέρετε έτσι. Είναι ένα σκάνδαλο άν δουμε ένα ιερέα που δεν το κάνει, για μας είναι ένα σκάνδαλο. Και όταν ένας λαικός μπορέι να ζεί έτσι, αυτό εκπλήσσει καμιά φορά, στη καλή έννοια.

Αλλά αυτό είναι επίσης ιστορικώς—ότι έφιγαν, έβασαν τα ράσα—σχετίζεται με το ότι μένοντας στο κόσμο είναι πράγματι αδύνατο να ζείς έτσι, είναι πολύ δύσκολα. Βεβαίως νιώθετε επίσης αυτό το βάρος;

Ναί και γιαυτό δεν μένω μόνος μου, μένω με τους αδελφούς, είμαστε τέσσαροι που ζούμε μαζί.

Είναι ένα είδος μοναχικής ζωής, δεν είναι;

Ναί. Αλλά δουλεύουμε, ζούμε στο κόσμο.

Σχετικά με το θέμα, το οποίο αρχίσαμε να συζητάμε: στη πρόσφατη συνέντευξη με την Ελένη Γιάκοβλεβα από τη «Ρωσσιίσκαγια Γκαζέτα» είπατε, ότι «Στο Βέλγιο έμεινε ο μικρότερος αδελφός μου. Αυτός κάνει τίποτα, βλέπει τηλεόραση, και δεν μπορώ να βελτιώσω τις σχέσεις μου μ’ αυτόν. Όλες οι προσπάθειες μου καταρρεύουν. Είναι μία μεγάλη λύπη για μένα, δεν μπορώ να αλλάξω τίποτα και καταλαβαίνω ότι πρέπει να αγαπήσω κάπως αυτή τη πορεία της αυτοκατάρριψης του. Να τον εκτιμήσω—είναι μία εμπειρία κατανόησης ότι το εγώ μας δεν είναι παντοδύναμο...»

Καταλαβαίνω ότι προσεγγίζω ένα πολύ δύσκολο θέμα, αλλά εσείς έχετε ήδη μιλήσει για αυτό. Δεν είναι ο μόνος αδελφός σας, έχετε ακόμα ένα αδελφό, και μία αδελφή. Καταλαβαίνω όταν λέτε ότι είναι μία κατανόηση ότι το δικό σου «εγώ» δεν είναι παντοδύναμο. Αλλά δεν καταλαβαίνω όταν λέτε ότι πρέπει να αγαπήσετε την αυτοκατάρριψη του. Τί είναι;

Είναι ότι ένας άνθρωπος μπορέι να έρθει στη σωτηρία μόνο ελεύθερως. Κανείς δεν μπορεί να αναγκάζει τον άλλον να σώζεται. Αλλά  αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να είμαστε δίπλα του, να μήν προσπαθήσουμε. Εάν έχετε ένα υιό που παίρνει φάρμακα, θα είστε εκεί, αλλά μπορείτε όσο θέλετε να τον κλείσετε στο δωμάτιο, αλλά αυτό δεν θα λύσει το πρόβλημα. Χρειάζεται...άν δε θα είναι δική του απόφαση νωρίς η αργά να σταματήσει και να ελπίζει για κάτι άλλο, δε θα καταφέρει. Για μένα είναι έτσι. Καταλαβαίνω ότι δεν μπορώ να τον αφήσω, ότι πρέπει να είμαι δίπλα του, αλλά είναι η δική του πορεία. Αυτό είναι πολύ παράξενο. Δεν μπορούσα να διατυπώσω αυτήν την ιδέα: να αγαπήσεις την πορεία του άλλου, άν και τον οδηγεί στη αυτοκατάρριψη.

Και εδώ να αγαπάς σημαίνει να μήν βιάζεις την θέλεση του;

Ναί.

Να του αφήσεις την ελευθερία, την οποία... Θυμάμαι, μία φορά ο πνευματικός μου μου είπε, ότι όπως και να πέφτει ένας άνθρωπος, ο Θεός πάντα του ανοίγει την πόρτα από κάθε πτώση, για να μπορέση πάλι να βγεί... Αλλά αυτό είναι πολύ οδυνηρό, μου φαίνεται...

Ναί είναι πολύ οδυνηρό. Αλλά έπρεπε να το προσεγγίζω. Είναι μία μακρυνή πορεία πράγματι, με τον αδελφό μου, γιατί πάντα είχαμε διαφορες προσεγγίσεις, προσπάθησα να τον διδάσκω, να τον αναγκάζω να κάνει κάτι, αλλά έγινε ακόμα χειρότερα. Σύντομα θα πάω στο Βέλγιο, και δεν ξέρω, τί θα γίνει πράγματι. Αλλά είναι η δική του ζωή. Είναι πολύ παράξενο, αλλά είναι η ζωή του. Μπορώ μόνο πάλι και πάλι να γυρίσω σ’αυτή τη κλήση, γιατί είναι η δική του ζωή: είναι η ζωή σου, κάνε κάτι που είναι σημαντικό για σένα, ό τι μπορείς.

Η τελευταία ερώτηση. Ο Απόστολος Παύλος, ο περίφημος ύμνος της αγάπης: η αγάπη μακροθυμεί, αγαθοποιεί και λοιπά. Τι είναι το πιο δύσκολο για σας από αυτές τις χαρακτηριστικές της αγάπης για τις οποίες μιλάει ο Απόστολος;

Θα είπα, ίσως είναι να συλλογίζεται το κακό...

Να μήν συλλογίζεται.

Να μήν συλλογίζεις το κακό είναι το πιο δύσκολο. Γιατί είναι τόσο εύκολα, τόσο απλά. Και σκεφτείς ότι κουφίζεις την...

Αμέσως είναι: αυτός είναι κακός, δηλαδή εγώ είμαι καλός.

Νομίζω έχει ακόμα δουλειά εδώ.

Έχουμε τι να δουλεύουμε.

Σας ευχαριστώ πολύ, αγαπητέ Jean-François, φθάσαμε στο τέλο. Και θέλω να σας παρακαλέσω να βάσετε μία τέλεια σ’αυτή τη πρόταση. Άς πούμε, σας απευθύνεται ένας φίλος η γνωστός ο οποίος μένει στη Ρωσία, είναι Ορθόδοξος, και λέει: είμαι σε επαφή με σας, διαβάζω τον Τσέστερτον, μου αρέσει ο δυτικός κόσμος. Σκέφτομαι:ίσως να γίνομαι Καθολικός; Που θα βάσετε την τέλεια στη φράση: «Να τον υποστηρίζεις δεν μπορείς να αποφεύγεις»;

Μετά από τη «δεν μπορείς». 

 «Να τον υποστηρίζεις δεν μπορείς. Να αποφεύγεις». Γιατί;

Δεν μου αρέσουν τέτοιες κατηγορικές φράσεις.

Μπορείτε να εξηγήσετε.

Πρέπει να καταλαβαίνεις, τι είναι η ζωή του. Μία φορα με ρώτησαν. Ήμουν στο σεμινάριο στο Βορονέζ, και ένας φοιτητής με ρώτησε: άν θα ήρθα σε σας στο Βέλγιο και θα έκανα την αδελφή σας ορθόδοξη, τι θα είπατε; Είναι σαφές τι ήθελε να πεί.

Ναί. Τί κάνετε εδώ, με άλλες λέξεις.

Ναί, και του είπα. Ξέρετε, θα ήρθατε, έχω αδλεφούς εκεί, έχω αδελφές. Έχω ένα αδελφό ο οποίος είναι μακριά από την Εκκλησία, που δεν ενδιαφέρεται σ’όλα αυτά. Εάν θα τον κάνατε Ορθόδοξο, θα χάρηκα πολύ. Η αδελφή μου, η οποία καμιά φορά πηγαίνει στην εκκλησία, αν θα την κάνατε Ορθόδοξη, δε θα το κατάλαβα, θα σκεφτόμουν ότι αυτή δεν έχει ελέγξει τελείως την πορεία της μέσα στη Καθολική Εκκλησία. Γιαυτό μου φαίνεται, ότι σ’αυτή τη περίπτωση πρέπει να καταλαβαίνετε τι είναι. Συχνά είναι περίεργοι λόγοι. Όχι πάντα—καμιά φορά είναι πολύ βαθείς. Προσωπικές μεταμορφώσεις, γεγονότα, που είχε ο άνθρωπος στη ζωή του και τα λοιπά.

Μπορώ τότε σχετικά μ’αυτό να γράφω ένα τέτοιο δίπλο τέλο, δεν το έχουμε κάνει ποτέ, αλλά τώρα θα ήθελα να το κάνω. Θα σας ρωτήσω ακόμα κάτι. Έχετε πολλές φορές απαντήσει στη ερώτηση γιατί να μήν γίνετε Ορθόδοξος, είπατε ότι το έχετε σκεφτεί, ότι έχετε κλείσει αυτή τη ερώτηση για σας, γιατί η σχέση με το Ρωμαικό θρόνο είναι πολύ σημαντική για σας.

Όχι, δεν την έχω κλείσει.

Να σας ρωτήσω: στη φράση—άν παραδέχετε ότι η σημερινή στάση σας, ότι μένετε Καθολικός, αυτή η στάση μπορεί να αλλάξει—«να παραδεχτείς δεν μπορείς να αποκλείς», που θα βάσετε την τέλεια;

«Να παραδεχτείς, τέλεια, να μην αποκλείς». Γιατί εμείς δεν ξέρουμε τί μπορεί να μας συμβαίνεται στη ζωή μας. Πιθανώς στο τέλος θα γυρίσουμε σ’αυτό να έχει ενότητα, συγκοινωνία, όταν η Ρώμη και η Μόσχα να είναι σε συγκοινωνία, και τότε όλα θα είναι υπέροχα. Γιαυτό το παραδέχομαι.

Είναι μία ενδιαφέρουσα έξοδος. Σας ευχαριστώ πολύ! Ήταν ένας Καθολικός που αγαπάει ειληκρινώς την Ορθοδοξία, ο Jean-François Thiry.