Λίγοι ξέρουν ότι το έθιμο να κάνουμε μπάνιο την ημέρα των Θεοφανίων στη Ρωσία ξεκίνησε από ένα παράξενο ιστορικό επεισόδιο. Αλλά για να είμαστε πιο ακριβείς εδώ έχουμε να κάνουμε με μια μοναδική συγχώνευση δύο αρχαίων χριστιανικών παραδόσεων και μιας παρεξήγησης.

Η πρώτη παράδοση σχετίζεται με το γεγονός ότι στην εποχή της ύστερης αρχαιότητας και του πρώιμου μεσαίωνα οι άνθρωποι υιοθετούσαν τον Χριστιανισμό μαζικά. Γι’ αυτό και οι βαφτίσεις ήταν μαζικές. Ήταν ένας θρίαμβος ολόκληρης της Εκκλησίας και έμοιαζε περισσότερο με το βάπτισμα των πολιτών του Κιέβου από τον Άγιο Πρίγκιπα Βλαντιμίρ το 988. Τέτοιες βαφτίσεις συνήθως διοργανώνονταν στις μεγάλες Χριστιανικές γιορτές όπως το Πάσχα, η Πεντηκοστή, τα Χριστούγεννα ή τα Θεοφάνια. Στη Ρωσία όπου το κλίμα δεν ευνοούσε στα βαπτίσματα σε ανοιχτές δεξαμενές, το Μυστήριο της ένταξης (της εισόδου) στην Ορθόδοξη Εκκλησία σε τρεις-τέσσερις γενιές έγινε ατομικό. Άρχισαν να βαφτίζουν σε μικρά δοχεία με νερό τις κολυμπήθρες, στις οποίες το νέρο μπορούσε να θερμανθεί τον χειμώνα.

Η δεύτερη παράδοση εμφανίστηκε στην Ιερουσαλήμ. Εκεί εκτός από το αγίασμα των νερών την παραμονή των Θεοφανίων (18 Ιανουαρίου), την επόμενη μέρα μια πομπή με τον σταυρό κατευθυνόταν προς τον ποταμό Ιορδάνη. Εκεί στις 19 Ιανουαρίου (στις 7 Ιανουαρίου κατά το παλαιό ημερολόγιο) πραγματοποιείτο ο αγιασμός των νερών για δεύτερη φορά. Και οι δύο τελετές αποτελούσαν την ίδια εκκλησιαστική ακολουθία, και τα νερά από τις δύο τελετές, όπως και σήμερα, θεωρούνταν ιερά. Από την Ιερουσαλήμ αυτή η πρακτική διαδόθηκε σε όλες τις χώρες του ορθόδοξου κόσμου και στα τέλη του 16ου αιώνα έφτασε στη Ρωσία.

Μετά τη Θεία Λειτουργία την ημέρα των Θεοφανίων μια γιορτινή πομπή με επικεφαλή τον Τσάρο και τον Πατριάρχη ξεκινουσε από το Κρεμλίνο της Μόσχας. Όλες οι καμπάνες χτυπούσαν. Τα πλήθη γέμιζαν τις όχθες. Η πομπή σταματούσε πάνω στο πάγο στη μέση του ποταμού Μόσχοβα, όπου είχε κόβονταν εκ των προτέρων μια τρύπα με τη μορφή οκτάγωνου σταυρού η οποία ονομαζόταν Ιορδάνης.

Κατά την εορτή των Θεοφανίων η Μόσχα σαν να «μετατρέπονταν» στην αγία πόλη της Ιερουσαλήμ, και ο ποταμός Μόσχοβας στον ποταμό Ιορδάνη της Παλαιστίνης. Εδώ ο Πατριάρχης τελούσε την Λιτανεία του μεγάλου αγιασμού. Μετά από αυτό όλοι που ήθελαν έβγαζαν το αγιασμένο νερό από την τρύπα με κουβάδες και το έφερναν στα σπίτια. Κανείς δεν είχε καν την ιδέα να κατεβεί στο παγωμένο νερό του ποταμού!

 Όμως λίγο μετά η Ιστορία χαμογέλασε. Στον Τσάρο Αλέξιο Μιχάϊλοβιτς Ρωμάνοφ δεν του άρεσε όταν οι Βογιάροι (ευγενείς της τότε εποχής) αργούσαν στις εκκλησιαστικές ακολουθίες ιδιαίτερα σε αυτές που είχαν κοινωνικό χαρακτήρα, όπως ο μεγάλος αγιασμός. Και όταν κάποιοι αργούσαν, τους τιμωρούσε. Οι φρουροί του Τσάρου έπαιρναν τους ένοχους στα χέρια τους και τους πετούσαν στα παγωμένα νερά. Επιπλέον τους πετούσαν χωρίς να βγάλουν τα ρούχα τους! Όλοι γύρω έβαζαν τα γέλια, ενώ οι ένοχοι Βογιάροι σαν τριχοφόροι σκαρφάλωναν στον πάγο ρουθουνίζοντας και αναπνέοντας. Αλλά ο Τσάρος δεν κρατούσε την οργή για πολύ, πώς μπορεί κανείς να θυμώνει στη μεγάλη εορτή των Θεοφανίων; Γι’ αυτό οι «ακούσιοι τριχοφόροι» έλαβαν την τσαρική συγχώρεση, ένα κύπελλο ζεστό κρασί με μπαχαρικά και ξερή γούνα. Στο τέλος της ζωής του Αλεξίου Μιχάιλοβιτς μερικοί αυλικοί αργούσαν επίτηδες στο Μεγάλο αγιασμό για να διασκεδάσουν τον Τσάρο. Έτσι γινόταν κάθε χρόνο. Ο απλός λαός που έβλεπε τα βασιλικά διασκεδάσματα τα αντιλαμβανόταν κυριολεκτικά και άρχισε να πηδά στην τρύπα! Έτσι γεννήθηκε το ρωσικό έθιμο του μπάνιου των Θεοφανίων.

Παρά την παράξενη προέλευση του εθίμου των μπάνιων των Θεοφανίων, αυτά διαδόθηκαν σύντομα σε όλη τη Ρωσία. Και πρέπει να σημειωθεί ότι η Εκκλησία δεν αντιστεκόταν πολύ στη λαϊκή διασκέδαση. Και αυτό δεν οφείλεται μόνο στην παλικαριά του ρωσικού λαού. Τις βουτιές στο παγωμένο νερό τις θεωρούσαν σαν ένα ειδικό άθλο για τον Χριστό. Διαμορφώθηκε ακόμα μια ολόκληρη τελετουργία. Ο κολυμβητής έβγαζε τα ρούχα του μέχρι τη μέση και ψάλλοντας το Απολυτήριο των Θεοφανίων τρεις φορές βουτούσε στο νερό. Ταυτόχρονα έπρεπε να κάνει τον σταυρό του επίσης τρεις φορές, προς τιμή της Αγίας Τριάδας.

Αυτό το βούτηγμα στον παγωμένο «Ιορδάνη», που θεωρούνταν αγιασμένο, δεν απάλλασσε από τις αμαρτίες, για αυτό το σκοπό υπήρχε η εξομολόγηση, αλλά ένα τέτοιο κολυμβητή τον σέβονταν ως ήρωα.

Στη Ρωσία τα «κρύα των Θεοφανίων» ήταν σκληρά, καμά φορά τα πουλιά πάγωναν κατά την πτήση, γι’ αυτό δεν ήταν δυνατόν να βουτήξει κάποιος στο παγωμένο νερό. Για παράδειγμα στους μεθυσμένους απαγορευόταν αυστηρά να πλησιάζουν τον «Ιορδάνη». Θεωρείτο ότι ήταν μεγάλη προσβολή του Θεού να βουτήξει ένας μεθυσμένος άνθρωπος στο αγιασμένο νερό. Μετά το βούτηγμα οι κολυμβητές ζεσταίνονταν δίπλα σε μεγάλες φωτιές. Στους ξένους τα μπάνια των Θεοφανίων προκαλούσαν ιδιαίτερη έκπληξη. Οι διπλωμάτες από διάφορες χώρες με θαυμασμό και κάμια επιφύλαξη έγραφαν για την δύναμη του πνεύματος των Ρώσων οι οποίοι για την πίστη τους μπορούσαν να περάσουν δια πυρός και ύδατος. Είναι τρομερό να πειράξει κανείς ένα τέτοιο έθνος!

Σε λίγο παρατηρήθηκε ότι τακτικά βουτήγματα στο κρύο νερό επιδρούν ευνοϊκά στην ανθρώπινη υγεία. Και διαμορφώθηκε μια σταθερή δοξασία ότι αν κανείς βουτήξει στον παγωμένο νερό την ημέρα των Θεοφανίων, δε θα αρρωστήσει καθόλου όλη τη χρονιά. Το Ευαγγέλιο λέει: «Όπως το πιστεύετε να σας γίνει». Και πράγματι ο παράγοντας της πίστης δεν μπορεί να αποκλειστεί. Αυτό επιβεβαιώνει και η σύγχρονη ιατρική. ΄Ωστόσο πολύ σύντομα μερικοί άνθρωποι αντιστάθηκαν εναντίον του νέου εθίμου. Η επιχειρηματολογία τους ήταν τόσο σοβαρή για τον θρησκευόμενο άνθρωπο, ώστε δεν μπορούσε να αγνοηθεί. Είναι επίκαιρη και σήμερα.

Το πρώτο επιχείρημα των αντιπάλων των μπάνιων των Θεοφανίων βασίζεται στην ευαγγελική φράση του Χριστού: «Μην πειράξεις τον Κύριον τον Θεό σου». Οπωσδήποτε ο άνθρωπος δεν είναι πιγκουίνος, και το παγωμένο νερό είναι επικίνδυνο γι’ αυτόν. Αν θέλεις να ακολουθήσεις τον Χριστό δεν πρέπει να ριψοκινδυνεύεις την υγεία και τη ζωή σου χωρίς τον υψηλό σκοπό της υπηρεσίας των συνανθρώπων. Είναι αμαρτία να το κάνεις απλά για μια διασκέδαση. Υπάρχουν περιπτώσεις που οι άνθρωποι κρυώνουν και ακόμα πεθαίνουν! Επιπλέον οι Χριστιανοί δεν συνηθίζουν να ζητούν ένα θαύμα από τον Κύριο τον Θεό ή να συνάψουν κάτι «εμπορικό συμβόλαιο» μαζί Του. Όμως καμιά φορά αυτό συμβαίνει!

«Θα βουτήξω στο παγωμένο νερό, - σκέφτεται ο άνθρωπος και Εσύ, Κύριε, χάρισε μου υγεία και ευημερία». Τέτοιες ιδέες είναι απαράδεκτες για έναν Χριστιανό. Ο Θεός περιμένει από τον Χριστιανό την αγάπη χωρίς καμία προϋπόθεση!

Το δεύτερο επιχείρημα. Οι αντίπαλοι των μπάνιων των Θεοφανίων λένε ότι το αγιασμένο νερό είναι ένα μεγάλο ιερό. Από τα παλιά χρόνια με τον αγιασμό ράντιζαν τους ναούς και τις κατοικίες. Ο αγιασμός χρησιμοποιείται για το αγίασμα των εικόνων και άλλων εκκλησιαστικών αντικειμένων. Τον αγιασμό ακόμα τον πίνουν στα πλαίσια της νηστείας. Στα αρχαία χριστιανικά κείμενα δεν υπάρχει καμία αναφορά για το μπάνιο στο αγιασμένο νερό. Τα μπάνια των Θεοφανίων δεν είναι παραδοσιακά για την Ορθόδοξη Εκκλησία, δεν βασίζονται σε καμία αγιοπατερική εμπειρία και σε καμία αγιοπατερική διδασκαλία.

Το τρίτο. Γύρω στα μπάνια των Θεοφανίων συσσωρεύτηκαν πολλές δεισιδαιμονίες. Οι άνθρωποι πιστεύουν ειλικρινά ότι το βούτηγμα στο νερό των Θεοφανίων απαλλάσει την ψυχή από τις αμαρτίες. Αλλά δεν είναι σωστό. Μόνο η μετάνοια και η εξομολόγηση ενώπιον του Θεού και μπροστά στον ιερέα απαλλάσσει την ψυχή από τις αμαρτίες. Δεν αρκούν τα βουτήγματα σε μια τρύπα μέσα στον πάγο!

Και ο τελευταίος ισχυρισμός των αντιπάλων των μπάνιων των Θεοφανίων. Σήμερα σε πολλά μέρη το βούτηγμα στο αγιασμένο νερό μοιάζει με κάποιο τσίρκο, που δεν σχετίζεται καθόλου με την ευλάβεια του αληθινού Χριστιανού ενώπιον του μυστηρίου της ενσάρκωσης του Θεού. Κοιτάξτε ποιοι τώρα βουτούν στον «Ιορδάνη»! Είναι της μόδας σήμερα να βουτάνε και οι γυναίκες χωρίς σουτιέν, αλλά αυτό είναι κατά της αγνότητας, μιας βασικότατης αρχής της χριστιανικής κοσμοαντίληψης. Ο Θεός δεν έγινε Άνθρωπος και «έστησε τη σκηνή ανάμεσα μας πλήρης χάριτος και αληθείας» με το σκοπό ώστε οι μεθυσμένοι άνθρωποι να βουτάνε βάζοντας στοίχημα ή από μια αθλητική έξαψη.

Εντούτοις δεν υπάρχει μια ενιαία γνώμη για το επιτρέπεται ή απαγορεύται το μπάνιο των Θεοφανίων για τους Ορθόδοξους Χριστιανούς. Ο καθένας πιστός κάνει την επιλογή του μόνος του. Επιπλέον το μπάνιο σε μια τρύπα μέσα στον πάγο την ημέρα των Θεοφανίων του Κυρίου δεν είναι ένα εκκλησιαστικό, αλλά ένα λαϊκό έθιμο. Και για πολλούς ανθρώπους γίνεται το πρώτο βήμα στην πορεία προς τον Θεό και στην εκκλησιαστική ζωή. Μπορούμε να πούμε ότι τα μπάνια των Θεοφανείων είναι μια ευκολονόητη μορφή του χριστιανικού κηρύγματος! Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι άνθρωποι πηγαίνουν στις όχθες των ποταμών και των λιμνών την κρύα νύχτα των Θεοφανίων, αλλά όχι μόνο για να νοιώθουν έντονα συναισθήματα. Κάποιοι άρχισαν να κάνουν μπάνιο την ημέρα των Θεοφανίων μιμούμενοι τους προγόνους τους. Κάποιοι ήθελαν να δοκιμάσουν τον εαυτό τους και να συμμετάσχουν σε ένα λαϊκό έθιμο. Αλλά όλοι χωρίς εξαίρεση νοιώθουν το άγγιγμα κάποιου μυστηρίου. Και αυτό το μυστήριο δεν βρίσκεται στο παγωμένο νερό, ούτε στο αίσθημα της ένωσης με τους προγόνους και με τους κολυμβητές και τα πλήθη γύρω στον «Ιορδάνη». Αυτό το μυστήριο είναι ο Ίδιος ο Θεός, ο Οποίος με την Χάρη Του αγιάζει όλο τον κόσμο και κάθε άνθρωπο. Ας ένα άγγιγμα του Θεού, που αγαπάει τον κόσμο, οδηγήσει τον καθένα μας στο φως, στη χαρά, στην πληρότητα της ζωής με την πίστη, την ελπίδα και την αγάπη!