Πολλοί έχουν ακούσει την έκφραση: "Η αγιογραφία είναι θεολογία στα χρώματα." Με την μοναχή Βαρβάρα (Βιστάβινα), απόφοιτη  του τμήματος αγιογραφίας της Θεολογικής Ακαδημίας της Μόσχας,  και σήμερα προϊσταμένη στο εργαστήριο αγιογραφίας, που λειτουργεί στο κτίριο  της Επισκοπής Μπαλάσοφ, συζητάμε το πώς δημιουργούνται οι άγιες εικόνες και πώς να καταλαβαίνουμε τί σημαίνουν, πάνω σε τι στηρίζεται η ζωγραφική τους και ποιους κανόνες τηρεί ο αγιογράφος.

-Αδερφή Βαρβάρα, να ξεκινήσουμε τη συζήτησή μας με  την ιστορία της εμφάνισης της αγιογραφίας...

- Η εικονογραφία, η θεολογία στα χρώματα είναι ένας τύπος θρησκευτικής ζωγραφικής βασισμένης στην παράδοση της Εκκλησίας και της Αγίας Γραφής. Η αγιογραφία αναπαριστά άγια πρόσωπα και θρησκευτικές σκηνές ή θέματα  από τη ζωή της Εκκλησίας, μέσω των οποίων οι πιστοί θα γνωρίσουν τα αληθινά γεγονότα της πίστεως τους. Γι’ αυτό και ονομάζονται εικόνες, δηλαδή χρησιμοποιώντας τη σύγχρονη γλώσσα, αναπαριστούν την πνευματική ζωή στον υλικό κόσμο.

Η αγιογραφία εμφανίζεται από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια,  όταν οι Χριστιανοί άρχισαν να απεικονίζουν με συμβολισμούς τα γεγονότα που αποτελούσαν θεμέλια της πίστεως τους τους, όπως επίσης και σκηνές από τα χρόνια των διωγμών. Αυτό αποδεικνύεται από τις τοιχογραφίες των κατακόμβων της Ρώμης που διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα.

Η εικονογραφία επέζησε στην εποχή  της  εικονομαχίας. Για δύο αιώνες (από το 8ο έως το 9ο) κράτησε η δίωξη των αγίων εικόνων που αναπαριστούσαν ιερές μορφές της εκκλησίας, οι οποίες θεωρήθηκαν είδωλα, και οι άνθρωποι που τις λάτρευαν  ειδωλολάτρες. Το αποτέλεσμα της εικονομαχίας ήταν η βάρβαρη καταστροφή των αγιογραφιών, τοιχογραφιών, ψηφιδωτών, μωσαϊκών, η καταστροφή των αγιογραφημένων Ιερών Βωμών, σε πολλούς λατρευτικούς χώρους  του Βυζάντιου, και η καταδίωξη και ο μαρτυρικός θάνατος σε πολλές περιπτώσεις των οπαδών των ιερών εικόνων (εικονολατρών). Το 842 η Οικουμενική Σύνοδος της Κωνσταντινούπολης αναστήλωσε τις εικόνες και καταδίκασε την εικονομαχία. Ύστερα από αυτήν την απόφαση καθιερώθηκε  ιδιαίτερη χριστιανική θριαμβική εορτή, σε ανάμνηση της οριστικής αναστήλωσης των ιερών και σεπτών εικόνων στη Βασιλεύουσα από την Αυτοκράτειρα Θεοδώρα το 842. Είναι η πρώτη Κυριακή της Μεγάλης Σαρακοστής, η Κυριακή της Ορθοδοξίας. Η παράδοση της αγιογραφίας στη Ρωσία έλκει την καταγωγή της, όπως και όλη τη δομή και τον κανονισμό των εκκλησιαστικών λειτουργιών-από το Βυζάντιο. Άλλωστε και οι πρώτοι δάσκαλοι αγιογραφίας προσκλήθηκαν από εκεί.

Η αρχή της αγιογραφίας ξεκίνησε τον 10ο αιώνα και εγκαινιάσθηκε από τη μεταστροφή της   Αρχαίας Ρωσίας προς τον Χριστιανισμό. Η εικονογραφία ήταν η κύρια τέχνη ζωγραφικής στη Ρωσία μέχρι τον 8ο αιώνα, όταν αντικαταστάθηκε σταδιακά από την κοσμική ζωγραφική. Σε πολλά πριγκιπάτα της Αρχαίας Ρωσίας άνοιξαν  σχολές  εικονογραφίας και η κάθε σχολή είχε τη δική της τεχνοτροπία όπως του Novgorod, Pskov, Μόσχας και βορείων προάστειων.

- Ποια υλικά χρησιμοποιούνται στην τέχνη της αγιογραφίας;

- Η αγιογραφία συνήθως γίνεται πάνω σε ξύλινη βάση. Δεν ήταν τυχαίο βέβαια αυτό, δηλαδή το ότι   επιλέχθηκε το ξύλο ως βάση της εικόνας, επειδή αυτό έχει βαθιά συμβολική σημασία. Θυμηθείτε τα δέντρα στον κήπο της Εδέμ, το δέντρο γόφερ από το οποίο κατασκευάστηκε η Κιβωτός του Νώε, το δέντρο σιτάχ από το οποίο κατασκευάστηκε η Κιβωτός της Διαθήκης, και, τέλος, το ξύλο του Σταυρού, στο οποίο σταυρώθηκε ο Κύριος μας Ιησούς Χριστός και το οποίο αναπαριστά την εξιλεωτική θυσία για όλο το ανθρώπινο γένος.

Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται στις φορητές εικόνες είναι τέμπερες, δηλαδή σε σκόνη διάφορων χρωστικών ουσιών προστίθεται ως συνδετικό υλικό το μίγμα από νερό και κρόκο αυγού. Αυτή η τεχνική προήλθε από την αρχαιότητα, αναπτύχθηκε στο Βυζάντιο και ήρθε στη Ρωσία τον 10ο αιώνα. Το χρώμα, οι αποχρώσεις και η διατήρηση του στρώματος της ζωγραφικής με τέμπερες είναι πολύ ανθεκτικές στην επικάλυψη συγκριτικά με άλλες ομάδες χρωμάτων, όπως με χρώματα λαδιού. Επιπλέον, η ζωγραφική με τέμπερες είναι η πιο κατάλληλη για απεικόνιση των ιερών προσώπων ή θρησκευτικών σκηνών λόγω της διαφάνειας τους. Κάτω από τις τέμπερες λάμπει το λευκό χρώμα του υποστρώματος και δίδει ιδιαίτερη φωτεινότητα στις εικόνες, ανεξάρτητα από το πόσο παχύ είναι το στρώμα της επικάλυψης.

- Πώς ξεκινά η δημιουργία της αγιογραφίας;

- Ξεκινάμε με προσευχή, στη συνέχεια ετοιμάζουμε το ξύλο. Καμιά φορά εφόσον έχουμε επεξεργαστεί το ξύλο, για καλύτερη διατήρηση, κολλάμε στην επιφάνεια ύφασμα που λέγεται pavolok. Κατόπιν κατασκευάζεται το υπόστρωμα, το λεγόμενο θεμέλιο, το οποίο στην κανονική αγιογραφία έχει λευκό χρώμα. Πάνω στο προετοιμασμένο ξύλο ο αγιογράφος φτιάχνει το σχέδιο της εικόνας το οποίο είναι προϊόν προσευχής. Στη συνέχεια αποφασίζει ποια χρώματα και ποιες αποχρώσεις θα χρησιμοποιήσει και περνάει στους προπλασμούς και στα γραψίματα. Στο τέλος γράφει το όνομα του Αγίου που απεικονίζεται στην αγιογραφία. Όταν ολοκληρωθεί η διαδικασία γραψίματος, η εικόνα καλύπτεται με ειδικά παρασκευασμένο βερνίκι  λιναρόσπορου και αφήνεται να στεγνώσει για μεγάλο χρονικό διάστημα σε ειδικό μέρος για να προστατευθεί από τη σκόνη .

- Ποιοι είναι οι βασικοί κανόνες της αγιογραφίας; 

- Η τεχνική της αγιογραφίας βασίζεται σε ειδικούς κανόνες τους οποίους είναι υποχρεωμένος να σεβαστεί και να ακολουθήσει ο αγιογράφος. Το σύνολο αυτών των καθορισμένων τεχνικών της αγιογραφίας, βάσει των οποίων δημιουργείται η εικόνα, ονομάζεται κανόνας αγιογράφησης.

Η διαδικασία ολοκλήρωσης  των κανόνων κράτησε μεγάλο χρονικό διάστημα και στο έργο αυτό συμμετείχαν όχι μόνο οι εικονογράφοι αλλά και οι Πατέρες της Εκκλησίας. Αυτοί οι κανόνες και ιδιαιτέρως  εκείνοι που σχετίζονταν με τη θεολογία της εικόνας και όχι με την τεχνική εκτέλεσης, αποτέλεσαν πειστικά επιχειρήματα στον αγώνα της Εκκλησίας απέναντι σε πολλές αιρέσεις. Επιχειρήματα, φυσικά, που εκφράζονταν με γραμμές και χρώματα.

Ο κανόνας για τον εικονογράφο είναι όπως οι κανόνες ακολουθίας για τον κληρικό. Ο αρχαίος Ρώσος εικονογράφος χρησιμοποιεί ένα εικονογραφικό εγχειρίδιο που αποτελείται από το σύνολο συγκεκριμένων κανόνων και συστάσεων, οι οποίες, εκτός από τις λεκτικές αναφορές της ζωής των αγίων περιέχουν και τις εικόνες τους.

-Πάντα καταφέρνατε να ζωγραφίσετε την εικόνα με την πρώτη φορά;

- Τις περισσότερες φορές οι αγιογραφίες μου είναι καλές. Εάν έχω αμφιβολίες και δεν καταλαβαίνω πως θα εξελιχθεί η αγιογραφία ξεκινάω από το σχέδιο. Είναι αλήθεια, ότι στο τέλος μετά την εφαρμογή του βερνικιού φαίνεται καλύτερα τί κατάφερες να κάνεις καλά και τί όχι τόσο καλά.

Είναι πολύ σημαντικό σε ποια πνευματική κατάσταση βρίσκεται ο αγιογράφος την ώρα που ασχολείται με το έργο του. Είναι απαραίτητη η συνεχής προσευχή, ο διαλογισμός για τον Άγιο που πρόκειται να αναπαραστήσει ή για το γεγονός που απεικονίζεται στην εικόνα. Καθώς επίσης καλό είναι να διαβάσετε ένα κεφάλαιο από το Ευαγγέλιο ή κάποιο εδάφιο από την πατερική διδασκαλία πριν ξεκινήσετε να ζωγραφίζετε, για να συντονίσετε τις σκέψεις σας με το πνευματικό έργο που ασχολείσθε

-Κάθε αγιογραφία έχει τη δική της υπόθεση; Πώς να μάθουμε να καταλαβαίνουμε την εικονογραφία;

- Όλες οι αγιογραφίες είναι διαφορετικές και στον σκοπό και στα θέματα τους. Υπάρχουν εικόνες για  προσευχή στο σπίτι, εικόνες για γάμο, μεγάλες στο ύψος (αυτές ζωγραφίζονται στο ύψος ενός νεογέννητου) και αγιογραφίες για τον Ιερό Ναό. Πολλά και διάφορα θέματα μπορείς να συναντήσεις στο ρωσικό τέμπλο. Το υψηλό τέμπλο, που δεν υπήρχε στο Βυζάντιο, πήρε την τελική του μορφή στη Ρωσική Εκκλησία τον 16ο αιώνα. Δεν εξυπηρετούσε τόσο την ορατή απεικόνιση των κυριότερων θρησκευτικών γεγονότων  ιστορίας της χριστιανικής εκκλησίας, όσο εξέφραζε την ιδέα της ενότητας των δύο κόσμων: ουράνιου και επίγειου, και την επιθυμία του ανθρώπου για τον Θεό και του Θεού για τον άνθρωπο.

Το κλασικό ρωσικό τέμπλο αποτελείται από πέντε βαθμίδες ή αλλιώς τάξεις: πρόγονη (η εικόνα της Εκκλησίας από την Παλαιά Διαθήκη), προφητική (η εικόνα της Εκκλησίας, η οποία μέσω των προφητών που προαναγγέλλουν  την Θεοτόκο, από την Οποία ενσαρκώθηκε ο Ιησούς Χριστός), εορταστική (αφηγείται  τα γεγονότα της Καινής Διαθήκης: από τη Γέννηση της Παναγίας έως την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού), του Χριστού (προσευχή όλης της Εκκλησίας προς τον Χριστό) και την τοπική (αγιογραφίες της Θεοτόκου, του Σωτήρα, εικόνα του αγίου που είναι αφιερωμένος ο Ναός και άλλες).

Η συμμετοχή στα Μυστήρια της Εκκλησίας, η μελέτη της ιστορίας της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης και η εξήγηση των συμβόλων των αγιογραφιών από τους Αγίους Πατέρες, μας βοηθούν να κατανοήσουμε τη θεολογία των εικονογραφιών. Πρέπει να κληθούμε να γνωρίσουμε τον Θεό μέσω των δημιουργημάτων του και της Αγίας Γραφής. Όσο πιο κοντά είμαστε στον Θεό, τόσο περισσότερο ανοίγει η κατανόηση της αγιογραφίας.