Πώς η Βόλογκντα δεν έγινε η πρωτεύουσα της Ρωσίας
Ναταλία Χαρπάλεβα
Διαβάστε περισσότερα

Παράξενο θέμα. Από ποιο λόγο η Βόλογκντα; Εντάξει, ας ήταν Εκατερίνεμπουργκ, Νοβοσιμπίρσκ, Κρασνοντάρ… Ακόμα και το Αρχάγγελσκ. Μεγάλες πόλεις, σημαντικές, θα μπορούσαν να πληρούν τις προϋποθέσεις για το καθεστώς της πρώτης πόλης του κράτους. Όμως η Βόλογκντα είναι σεμνή, ήσυχη, με τις δικές της επαρχιακές «σκαλιστές αυλές», καλά, τι πρωτεύουσα θα γινόταν από αυτήν;


1

Θρυλικό τούβλο

Ωστόσο, ρωτήστε κάθε ξεναγό της Βόλογκντας, θα σας πει περήφανος ένα μύθο «για το τούβλο» — για το πώς στο XVI αιώνα ο Ιωάννης ο Τρομερός, θέλοντας να ενισχύσει την εξουσία του και να αντισταθμίσει τις αποτυχίες στον πόλεμο με Λιβονία, δημιούργησε την οπρίτσνινα. Και οπρίτσνινα δεν είναι μόνο οι δυνατοί υπηρέτες του άρχοντα με σπαθιά και υφαντά, είναι επίσης και εδάφη με ειδική διοίκηση, τα οποία διατέθηκαν για τη διατήρηση της βασιλικής περιουσίας και τα στρατεύματα της οπρίτσνινας. Εδώ εμφανίζεται στην ιστορική σκηνή η Βόλογκντα, η οποία έγινε απότομα πλούσια αφού οι Βρετανοί άνοιξαν έναν εμπορικό δρόμο από τη Δυτική Ευρώπη στη Ρωσία γύρω από τη Σκανδιναβική χερσόνησο και μέσω της Λευκής θάλασσας. Μέσα από την πόλη πέρναγαν τα φορτία με τα εμπορεύματα, φτιάχτηκε και η επικοινωνία με τη Δύση, η Βόλογκντα εμφανώς «αυξήθηκε», και ο Ιωάννης Βασίλιεβιτς, υποπτευόμενος όλους και όλα στο περιβάλλον του, φοβούμενος για τη ζωή του, σκέφτηκε για τους υποχωρητικούς εξόδους, για ένα μέρος όπου θα μπορούσε να κρυφτεί σε περίπτωση ανάστασης στη Μόσχα. Για να κρυφτεί, ή ακόμα και γρήγορα να αποσυρθεί μετά, πέρα από το βορρά — στην Ευρώπη… Υπήρχε ένα τέτοιο σχέδιο — για τη μετακόμιση του Τσάρου στην Αγγλία, σε περίπτωση αν τα πράγματα θα πάνε στραβά στη Ρωσία. Η Βόλογκντα ταιριάζει περισσότερο από όλα για το ρόλο ενός τέτοιου μέρος. Ο Τσάρος έκανε την πόλη το κέντρο των βόρειων περιοχών οπρίτσνινας και ξεκίνησε εδώ μεγάλη οικοδομή, με στόχο να μετατρέψει τη Βόλογκντα σε μια καλά οχυρωμένη κατοικία, στο κέντρο όλης της οπρίτσνινας γενικά, και ύστερα, ίσως, και στη νέα πρωτεύουσα του κράτους. Δεν είναι αστείο — το Κρεμλίνο της Βόλογκντας ο Τρομερός αποφάσισε να κάνει δύο φορές μεγαλύτερο από της Μόσχας! Και ο καθεδρικός Ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου της Σοφίας, μια τεράστια καθεδρική Εκκλησία, σχεδιάστηκε με πρότυπο του καθεδρικού Ναού της Μόσχας.

Αλλά — ας γυρίσουμε πίσω στην ιστορία για το τούβλο.

Ο ξεναγός μιλάει με την ίντριγκα: «Μια φορά ο ίδιος ο Τσάρος Ιβάν ο Τρομερός για άλλη μια φορά ήρθε στη Βόλογκντα για να παρακολουθήσει την πρόοδο της οικοδομής. Και περνάει κάτω από τα τείχη του καθεδρικού Ναού υπό κατασκευή και ξαφνικά… ΜΠΑΜ!

Σύμφωνα με το μύθο, ήταν εκείνο το «τούβλο από το πόδι του αγγέλου στη ζωγραφική της οροφής της εκκλησίας», έπεσε «κατά τη διάρκεια της προσευχής» και «έσπασε το μεγάλο δάχτυλο του ποδιού του Τσάρου». Ή ίσως ήταν ένα κομμάτι σοβάς από σκεπή. Μια άλλη έκδοση — ήταν ένα «κόκκινο πλίνθο». Σε κάθε περίπτωση, ήταν σαφώς ένας κακός οιωνός, ή, μη χειρότερα, — όσο και αν τρομερό ακούγεται! — απόπειρα! Η οικοδόμηση τερματίστηκαν αμέσως. Ο Τρομερός έφυγε σύντομα. Και ο καθεδρικός Ναός, σχεδόν ολοκληρωμένο σε δύο χρόνια, φτιάχτηκε… μόνο μετά από είκοσι χρόνια.


2

Γιατί ο Ιβάν ο Τρομερός ψύχθηκε με τη Βόλογκντα;

Είναι κατανοητό, ότι η ιστορία για τρομερό οιωνό είναι πιθανότατα ένα ιστορικό ανέκδοτο που κυκλοφόρησε, όπως γράφουν, τον 18ο αιώνα. Αλλά το γεγονός παραμένει: στην εποχή του Τρομερού στη Βόλγκντα άρχισε ξαφνικά και ξαφνικά «με μισή» ολοκληρώθηκε μια μεγάλη οικοδόμηση. Τι συνέβη εδώ τον 16ο αιώνα;

Ο Ιβάν ο Τρομερός στο τέλος της δεκαετίας του 1560, φοβούμενος τη συνωμοσία των βογιάρων, σαφώς προτιμούσε να ζήσει εκτός της Μόσχας, αλλά στο οικισμό Αλεξάνδροβσκαγια, στην πρώτη προαστιακή κατοικία οπρίτσνινας. Στη Μόσχα, ο Ιβάν 'Δ αισθάνθηκε, σύμφωνα με δικά του λόγια, «όπως ο Τσάρος στις φλόγες» — φοβόταν τα δηλητήρια και τις ταραχές. Στη συνέχεια, θα υπάρξουν περισσότερες τέτοιες κατοικίες, αν και ο οικισμός θα παραμείνει το αγαπημένο μέρος της διαμονής του. Ο Τσάρος μετακινήθηκε όλο και πιο μακριά από τη Μόσχα. Και η Βόλογκντα του άνοιξε σχεδόν την ιδανική επιλογή για μόνιμη κατοικία.

Η Βόλογκντα ήταν α) ασφαλής από την άποψη των επιδρομών των Τατάρων της Κριμαίας, οι οποίοι από το νότο έφτασαν μέχρι τη Μόσχα — μέχρι τη βόρεια Βόλογκντα, περνώντας μέσα από δάση και βάλτους, θα ήταν μακρινά για αυτούς, β) κερδοφόρα με την έννοια τοποθεσίας της σε ένα μεγάλο εμπορικό δρόμο: το κύριο «νόμισμα» της Ρωσίας — γούνα — πήγε μέσω της Βόλογκντας στη Λευκή θάλασσα και από εκεί στην Ευρώπη, γ) βολική σε περίπτωση αποφυγής στην Αγγλία από τη σύγχυση και την ανταρσία.

Η κατασκευή ενός τεράστιου Κρεμλίνου με έναν τεράστιο καθεδρικό Ναό ελεγχόταν πραγματικά από τον ίδιον τον Τσάρο. Είχε έρθει στη Βόλογκντα αρκετές φορές, για παράδειγμα, το 1565, το 1567, το 1569 και το 1571. Έσπευσε τους οικοδόμους, τους ανάγκασε να δουλεύουν ακόμα και το Πάσχα, για το οποίο στη συνέχεια "πλήρωσε ακριβά" — ένα από τα τείχη του Κρεμλίνου ραγίστηκε. Έφταιγε για όλα ο αρχιτέκτονας Ρασμίσλ Πετρόφ, ο οποίος προηγμένος επαινέθηκε ολοταχώς από τον Τσάρο και απονεμήθηκε. Τώρα ο Ρασμίσλ εκτελέστηκε και ο Άγγλος Χέμφρι Λοκκά διορίστηκε ως κύριος οικοδόμος. Κατά την τελευταία άφιξη του Ιωάννη 'Δ στη Βόλογκντα, τα 330 από 2.400 σάζεν (μονάδα καταμέτρησης) του πέτρινου τοίχου ήταν έτοιμοι, φτιάχτηκαν τέσσερα υπόγεια περάσματα προς το ποτάμι και ο ίδιος ο καθεδρικός Ναός είχε σχεδόν ολοκληρωθεί.

Και τότε για ποιο λόγο δεν τα τελειώσανε; Γιατί θύμωσε ο Τσάρος και έφυγε από τη δική του «πρωτεύουσα οπρίτσνινας»;

Ίσως, η αιτία ήταν επιδημία. Το 1571, η Βόλογκντα χτυπήθηκε από τον «θανατηφόρα αέρα». Σχεδόν εξαφανίστηκε ο Βελίκι Ουστούγκ — οι 12 χιλιάδες κάτοικοι πέθαναν από την ασθένεια. Ο Τρομερός πρόσεχε την υγεία του, καλούσε για τον εαυτό του τους θεραπευτές από το εξωτερικό. Μάλλον, απλά φρίκαρε με τη μόλυνση.

Πιθανόν, ο λόγος για την αναχώρηση ήταν ένα κοινότυπη έλλειψη χρημάτων. Τα έσοδα από τους φόρους μειώθηκαν, οι επενδύσεις απαιτήθηκαν και από τον πόλεμο της Λιβονίας και η προστασία από τους Τάταρους της Κριμαίας, η κατασκευή μιας νέας πρωτεύουσας δεν ήταν πολύ γρήγορη και η καθυστέρηση δαπανηρής κατασκευής στη Βόλογκντα ήταν καταστροφική υπόθεση για το κρατικό ταμείο. Ειδικά μετά το γεγονός, όταν το 1571 ο Κριμαίας Χαν Ντεβλέτ-Γκιρέϊ έκαψε τη Μόσχα και πήρε σε αιχμαλωσία έναν τεράστιο αριθμό Μοσχοβιτών. Ο Τρομερός έπρεπε να επιδιορθώσει επειγόντως τα οικονομικά κενά, να ξαναχτίσει την πρωτεύουσα και να προστατέψει τη χώρα — απλά δεν είχε διάθεση και μέσα για το νέο Κρεμλίνο.

Υπάρχει και μια τρίτη έκδοση. Χάθηκε η δυνατότητα αποφυγής του ηγεμόνα στην Αγγλία. Οι διαπραγματεύσεις σχετικά με αυτό διεξήχθησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα, ο Τρομερός σαφώς «στόχευε» σε αυτό το έργο. Ο Τσάρος αναζήτησε ακόμη και ευκαιρίες να συνάψει ένα δυναστικό γάμο με την αγγλική βασίλισσα Ελισάβετ ή αλλιώς (αργότερα) με τη Μαρία Χέιστινγκς, τη νεαρή συγγενή της. Επιπλέον, ο Ρώσος Τσάρος αναζητούσε μια επίσημη στρατιωτική συμμαχία με την Αγγλία, προσέφερε ακόμη και στη Βασίλισσα, σε περίπτωση οργής εναντίον της, «πολιτικό άσυλο» στη Ρωσία. Οι προτάσεις για την ένωση έλαβαν μια ουδέτερη απάντηση, τα σχέδια γάμου επίσης δεν ενθουσίασαν την Ελισάβετ Α'. Η Βασίλισσα επίσης και απάτησε τολμηρά στον Ιωάννη το 1570 με την έννοια ότι εμείς, Βασιλιά, θα σε παρέχουμε καταφύγιο, αλλά θα ζεις με δικά σου έξοδα. Ο Τρομερός ήταν θυμωμένος, απάντησε στη Βασίλισσα με μια θυμωμένη επιστολή και σταμάτησε περαιτέρω κάθε είδους διαπραγματεύσεις μαζί της για μεγάλο χρονικό διάστημα και οι έμποροι από Αγγλία στερήθηκαν τα προηγουμένως χορηγημένα οφέλη.

Μερικοί ιστορικοί έχουν και μια τέταρτη έκδοση. Έπεσε η Κωνσταντινούπολη. Η ιδέα της «Μόσχας ως Τρίτη Ρώμη και η τέταρτη να μην υπάρχει» εγκρίθηκε σταδιακά στον ρωσικό ορθόδοξο κόσμο. Και εδώ, αποδείχνεται, αντί για Μόσχα η Τρίτη Ρώμη μπορεί να γίνει… η Βόλογκντα; Ο Τρομερός συνειδητοποίησε, ότι ο λαός δε θα τον καταλάβαινε.

Οποιοσδήποτε λόγος μπορεί να είναι ο κύριος (ή όλοι τους «εργάστηκαν» συνολικά), ο Ιβάν ο Τρομερός άφησε την ημιτελή Βόλογκντα - πρωτεύουσα, παράτησε και τα σχέδια του σχετικά με αυτήν και, γενικά, για την οπρίτσνινα και προτίμησε να συμβιβαστεί με τη Μόσχα. Το 1572 η οπρίτσνινα καταργήθηκε από αυτόν.


3

Μετά τον Τρομερό

Ο καθεδρικός Ναός της Βόλογκντας καθαγιάστηκε μόλις το 1587, μετά το θάνατο του Τσάρου. Οικοδόμηση του Κρεμλίνου ολοκληρώθηκε το 1608, κατά τη διάρκεια των ταραχών, όταν έγινε σαφές ότι η Βόλογκντα θα πρέπει να συναντήσει τον εχθρό. Ολοκληρώθηκε και ενισχύθηκε με βιασύνη, και παρόλο αυτό το 1612 λόγω απροσεξίας του στρατού και προστασίας μια ομάδα Πολωνών έσπασε στο φρούριο. Ο εχθρός αιχμαλώτισε, κατέστρεψε και έκαψε την πόλη.

Δύο δεκαετίες αργότερα, το ξύλινο Κρεμλίνο της Βόλογκντας ξαναχτίστηκε από τον βοεβόδα Ιβάν Πλεσέεβ. Στο φρούριο υπήρχαν ήδη λιγότεροι πύργοι, αλλά ήταν πιο αξιόπιστοι. Υπήρχαν αρκετά όπλα και καμπάνες συναγερμού — το φρούριο της Βόλογκντας εκείνη την εποχή ήταν το μεγαλύτερο και πιο τέλειο στη Βόρεια Ρωσία. Ίσως, οι Ρομανόφ θυμήθηκαν την ιδέα του Τρομερού σχετικά με τη «εφεδρική» πρωτεύουσα, και αν ο πόλεμος του Σμολένσκ με την Πολωνία είχε καταλήξει σε αποτυχία, η μοίρα της Βόλογκντας θα μπορούσε να είχε αλλάξει και πάλι. Αλλά οι Πολωνοί δεν έφτασαν στη Μόσχα, οι εκπρόσωποι της νέας τσαρικής δυναστείας δε μετακόμισαν στη Βόλογκντα και το Κρεμλίνο της Βόλογκντας σύντομα πάλι κάηκε. Δύο πυρκαγιές — του 1636 και του 1641 — κατέστρεψαν ολοσχερώς το ξύλινο φρούριο.

Τα αστικά κτίρια μέσα στο σύγχρονο Κρεμλίνο της Βόλογκντας χτίστηκαν κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα. Στο Κρεμλίνο φτιάχτηκαν η κρατική αίθουσα, καινούριοι θάλαμοι επισκόπους με την οικιακή Εκκλησία της Γεννήσεως, τα σύγχρονα πέτρινα τείχη — το τριώροφο κτίριο του Γαβριήλ και αυλαία Εκκλησία της Ερέκτας δεν είναι πλέον τόσο μεγάλα όσο παλιά.

Και τα ερείπια των πύργων του παλιού Κρεμλίνου αποσυναρμολογήθηκαν μετά το 1820. Στα θεμέλιά τους χτίστηκαν τα αστικά κτίρια του κέντρου της Βόλογκντας.

Πριν από μερικά χρόνια, οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν τα θεμέλια του πύργου πυρίτιδας και άλλων πύργων του Κρεμλίνου της Βόλογκντας, ή, όπως ονομαζόταν πριν από τέσσερις αιώνες, Πόλη - Νασόν. Το όνομα προήλθε από τα ονόματα των Αγίων Αποστόλων Ιάσονα και Σωσιπάτρας — την ημέρα της λατρείας τους, 28 Απριλίου 1566, ο Τρομερός έθεσε το πρώτο Κρεμλίνο στη Βόλογκντα.

Η πρωτεύουσα της Ρωσίας κατά τους τελευταίους αιώνες κατάφερε να μετακινηθεί από τη Μόσχα στην Αγία Πετρούπολη και να επιστρέψει και στη Βόλογκντα οι ανασκαφές συνεχίζονται.


Αρχικό άρθρο: https://sever.foma.ru/kak-vologda-ne-stala-stolicej-rossii/