Ένας λευκός, στραμμένος προς τους ουρανούς, στη μέση ενός απέραντου λιβαδιού ναός… Ένα «ποίημα από πέτρα» - έτσι αποκαλούν τον ναό «Ποκροβά να Νέρλι». Ο ναός αυτός είναι παγκοσμίως γνωστός, αλλά η ιστορία της δημιουργίας του μέχρι και σήμερα γεννά ερωτήσεις. Ο συγγραφέας του «Φομά» και μέλος της αρχαιολογικής αποστολής του Σούζνταλ ο Αλεξέι Πιτσούγκιν απαντά σε μερικές από αυτές.

 Οι τεχνίτες των πετρωμάτων: ποιος τον έχτισε;

Το μόνο που μπορούμε να πούμε με σιγουριά είναι ότι χτίστηκε την περίοδο της κυριαρχίας του Αντρέι Μπογκολιούμπσκι και πιθανότατα από αλλοδαπούς τεχνίτες.

 Τον 18ο αιώνα, ο ιστορικός Βασίλι Τατίσεβ έγραψε, ότι ο αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ο Φρειδερίκος Βαρβαρόσσα έστειλε στον φίλο του τον Αντρέι τεχνίτες-χτίστες, οι οποίοι εργάζονταν στο Βλαντίμιρ και στο Μπογκολιούμποβο. Επειδή την πληροφορία περί των τεχνιτών του Βαρβαρόσσα τη βρίσκουμε μόνο στα σημειώματα του Τατίσεβ και ο ίδιος αναφέρει στοιχεία από κάποιο μη διατηρημένο αρχείο, δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι αυτοί ήταν οι τεχνίτες του αυτοκράτορα. Επίσης, δεν γνωρίζουμε τίποτα για τη γνωριμία του ίδιου του Μπογολιούμπσκι με τον Μπαρμπαρόσσα. Είναι, μάλλον, απίθανο να γνωρίζονταν προσωπικά, όμως δεν αποκλείεται να επικοινωνούσαν μέσω των πρόξενων.

 Έτσι ή αλλιώς οι ευρωπαίοι τεχνίτες όντως έφτασαν στο έδαφος του Βλαντίμιρ. Το ξέρουμε επειδή όλοι οι προ-μογγολικοί ναοί λευκής πέτρας της Βόριο-Ανατολικής Ρωσίας είναι χτισμένοι στο ρωμαϊκό στιλ, το οποίο τότε κυριαρχούσε στην Ευρώπη από την Πορτογαλία έως το Ζαλέσιε της Ρωσίας. Μερικοί ερευνητές θεωρούν ότι δεν υπήρχαν και πολλά οικοδομικά εργαστήρια στην Ευρώπη, οπότε αυτά που υπήρχαν πηγαινοέρχονταν σε διάφορα κράτη, εκτελώντας τις παραγγελίες τους. Τα κτίσματα λευκής πέτρας του Γιούρι Ντολγκορούκι – πατέρα του Αντρέι Μπογκολιούμπσκι, πιθανώς χτίστηκαν επίσης από αλλοδαπούς τεχνίτες, τους οποίους ίσως τους έστειλε στον Γιούρι ο πρίγκιπας Βλαντίμιρ του Γάλιτς. Στις περιοχές που ήταν υπό την κυριαρχία του, κτίρια λευκής πέτρας χτίζονταν ήδη για πολύ καιρό. 

Ανέγερση μέσα σε ένα χρόνο – πότε χτίστηκε; 

Άλλο ένα μυστήριο του ναού «Ποκροβά να Νέρλι» – η ημερομηνία ανέγερσής του. Από τα αρχεία μαθαίνουμε ότι ο ναός χτίστηκε πολύ γρήγορα – μόλις μέσα σε ένα χρόνο (όχι σε δύο ή τέσσερα, όπως χτίζανε συνήθως) και προς τιμήν του γιού του Αντρέι Μπογκολιούμπσκι Ιζιασλάβ, ο οποίος σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια της εκστρατείας κατά των Κουμάνων το 1165. Αυτήν την άποψη, βασιζόμενος στον βίο του πρίγκιπα Αντρέι (και πρέπει να θυμίσουμε ότι αυτός έχει αγιοποιηθεί από την Ορθόδοξη Εκκλησία), έφερε στις επιστημονικές συζητήσεις ο πολύ σεβαστός ιστορικός της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής και αρχαιολόγος Νικολάι Βορόνιν – ο μόνος που μελέτησε λεπτομερώς τον ναό «Ποκροβά» (που σημαίνει «της Αγίας Σκεπής»), διεξάγοντας σοβαρές αρχαιολογικές έρευνες. Ωστόσο, πρόσφατα, η ιστορικός και εθνογράφος Νανιάνα Τιμοφέεβα (με αυτήν συμφωνούν και κάποιοι άλλοι ερευνητές) μετατόπισε την ημερομηνία ανέγερσης στην χρονιά 1158. Το αρχείο φανερώνει, ότι ο Αντρέι, όταν ήρθε σε αυτόν τον τόπο, έχτισε δύο εκκλησίες προς τιμήν της Θεοτόκου – την Ροζντέστβενσκαγια (των Χριστουγέννων) και την «Ποκροβά». Η Ροζντέστβενσκαγια, η οποία είχε υποστεί μεγάλες αλλαγές τον 18ο αιώνα, τώρα βρίσκεται στο χώρο του μοναστηριού Μπογκολιούμπσκι στο ίδιο συγκρότημα με τα υπολείμματα του πριγκιπικού παλατιού. Γνωρίζουμε, ότι ο Αντρέι ξεκίνησε να διοικεί το Βλαντίμιρ το 1157. Δεν είναι δύσκολο να εξηγήσουμε την τόσο γρήγορη ανέγερση του ναού – ο ναός «Ποκροβά» είναι αρκετά μικρός σε σχέση, ας πούμε,  με τον καθεδρικό ναό της Αναπαύσεως, οπότε ήταν εφικτό να χτιστεί μέσα σε ένα χρόνο. 

Γιατί προς τιμήν της γιορτής της Αγίας Σκεπής (του Ποκρόβ) της Υπεραγίας Θεοτόκου;

Αυτός είναι ο πρώτος ναός στον κόσμο, αφιερωμένος σε αυτή τη γιορτή. Δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι πιο πριν δεν υπήρχαν ναοί προς τιμήν της Αγίας Σκεπής (του Ποκρόβ), αλλά η επιστήμη δεν ξέρει τίποτα για αυτούς.

Να σας θυμίσουμε, ότι η γιορτή της Αγίας Σκεπής (του Ποκρόβ) της Υπεραγίας Θεοτόκου είχε οριστεί στη μνήμη της εμφάνισης της Θεοτόκου στον Όσιο Ανδρέα το Σαλό στο ναό των Βλαχερνών της Κωνσταντινούπολης κατά τη διάρκεια ολονύχτιας αγρυπνίας. Πιθανολογείται, ότι εκείνη την περίοδο η πόλη ήταν σε κατάσταση πολιορκίας, ενώ μετά την θαυματουργική εμφάνιση οι εχθροί υποχώρησαν. Αυτό συνέβη τον 10ο αιώνα. Γιατί η γιορτή ορίστηκε μόνο 200 χρόνια αργότερα – αποτελεί μυστήριο. Όμως, πιστεύεται, ότι αυτή θα μπορούσε να είχε οριστεί και νωρίτερα – στο Βυζάντιο, αλλά δεν ήταν τόσο δημοφιλής μεταξύ άλλων γιορτών προς τιμήν της Παναγίας. Από το Βυζάντιο μεταφέρθηκε στο Κίεβο, και από κει βρέθηκε στην περιοχή του Βλαντίμιρ. 

Ο Αντρέι Μπογκολιούμπσκι με μεγάλο σεβασμό αντιμετώπιζε την λατρεία της Θεοτόκου και σχεδόν όλοι οι ναοί που έχτισε αυτός και για τους οποίους γνωρίζουμε κάτι ήταν αφιερωμένοι συγκεκριμένα στην Υπεραγία Θεοτόκο. Είναι δύσκολα να ξέρουμε αν αυτό ήταν κάτι το προσωπικό για τον πρίγκιπα ή έπαιξε τον ρόλο του ο ιδιαίτερος σεβασμός προς την Θεοτόκο στην Κωνσταντινούπολη. Ωστόσο, ο ναός, που χτίστηκε από τον Αντρέι Μπογκολιούμπσκι δεν ήταν μόνο ο πρώτος που αφιερώθηκε στην Αγία Σκεπή (στο Ποκρόβ), αλλά και ο μοναδικός για τα επόμενα 200 χρόνια. Οι ναοί, αφιερωμένοι στην Αγία Σκεπή, ξεκίνησαν να εμφανίζονται μαζικά μόνο από τον 14ο αιώνα και μετά. 

Η σημερινή όψη του ναού είναι ίδια με την αρχική;

Δεν ξέρουμε τίποτα για την αρχική όψη του ναού «Ποκροβά να Νέρλι». Υπάρχουν μερικές εκδοχές αναπαράστασης. Γενικώς, αυτό που μπορούμε να πούμε μα ασφάλεια, είναι ότι σε μεγαλύτερο βαθμό ο ναός έχει διατηρήσει την αρχική όψη του. Τον 19ο αιώνα ο αρχαιολόγος και ερευνητής αρχιτεκτονικής Νικολάι Αρτλέμπεν εξέτασε τον ναό και διεξήγαγε μερικές ανασκαφές δίπλα του. Σε απόσταση των 2,5 μέτρων από τα τείχη μέσα στο χώμα βρέθηκαν υπολείμματα οικοδομημάτων λευκής πέτρας. Ο Αρτλέμπεν υπέθεσε, ότι αυτά θα μπορούσαν να ήταν τα θραύσματα κτιρίων που δεν διασώθηκαν. Σχεδόν 100 χρόνια μετά ο Νικολάι Βορόνιν πραγματοποίησε αρχαιολογικές εξερευνήσεις αρκετά μεγάλης κλίμακας και βρήκε επίσης χτίσματα και θεμέλια από λευκή πέτρα. Βάσει της δικής του θεωρίας, αυτά θα μπορούσαν να είναι απομεινάρια γαλαριών από λευκή πέτρα, οι οποίες συνδέονταν με τον ναό από τρεις πλευρές – τη νότια, τη βόρεια και τη δυτική. Βασιζόμενος στα στοιχεία του, έκανε μια επιστημονική αναπαράσταση της πιθανής αρχικής όψης της εκκλησίας με ανοιχτές γαλαρίες. 

Υπάρχουν και άλλες εκδοχές της αναπαράστασης. Μερικοί επιστήμονες θεωρούν, ότι οι γαλαρίες θα μπορούσαν να είχαν χτιστεί αργότερα, για παράδειγμα, στα χρόνια της κυριαρχίας του πρίγκιπα Βσιέβολοντ Μπολισόε Γκνεζντό (που σημαίνει «Μεγάλη Φωλιά»), ο οποίος ανέπτυξε την παράδοση της οικοδομής από λευκή πέτρα. 

Ο Βασιλιάς Δαβίδ και τα θηρία – ποιοι και γιατί απεικονίζονται στους τοίχους του ναού; 

Από όλους τους ναούς της εποχής του Αντρέι Μπογκολιούμπσκι συγκεκριμένα ο ναός «Ποκροβά» διατήρησε σχεδόν στο ακέραιο την αρχική όψη της διακόσμησης της προσόψεώς του. Είναι σχετικά απλή, ειδικά αν τη συγκρίνουμε με τη διακόσμηση των νεότερων ναών την περίοδο ακμής της αρχιτεκτονικής με λευκή πέτρα στην εποχή του Βσέβολοντ Μπολσόε Γκνεζντό. Ωστόσο, μέσα σε αυτήν την απλότητα μπορούμε να διακρίνουμε ισχυρό συμβολισμό. Το κύριο της χαρακτηριστικό είναι τα ανάγλυφα. 

Ο Βασιλιάς Δαβίδ

Οι τρείς προσόψεις στο πάνω μέρος φέρουν την απεικόνιση του βιβλικού Βασιλιά Δαβίδ, την οποία συχνά την χρησιμοποιούσαν στην ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική ως σύμβολο ενός σοφού και δίκαιου κυβερνήτη. Ο Βασιλιάς Δαβίδ περιβάλλεται από τα λιοντάρια. 

Το λιοντάρι 

Το λιοντάρι και αυτό παρουσιάζει ένα από τα δημοφιλέστερα σύμβολα, που συναντιούνται παντού στη Δύση, και όχι μόνο στα κτίρια του ρωμαϊκού στυλ, αλλά σχεδόν σε όλους τους αιώνες αρχιτεκτονικής ανάπτυξης. Στις περιοχές του Βλαντίμιρ και του Σούζνταλ η απεικόνιση του λιονταριού έχει και άλλο ένα νόημα  - γίνεται προσωπικό σύμβολο τοπικών πριγκίπων, ξεκινώντας από τον Αντρέι Μπογκολιούμπσκι. Ακόμα και σήμερα το βλέπουμε στο εθνόσημο της πόλης Βλαντίμιρ. Γι’αυτό δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι στους τοίχους του ναού «Ποκροβά να Νέρλι» υπάρχουν απεικονίσεις του λιονταριού σε πολλά και διαφορετικά σχέδια. Ακόμα και χαμογελαστό τον βασιλιά των ζώων μπορούμε να βρούμε εκεί. 

Το περιστέρι

Δεξιά και αριστερά από τον Βασιλιά Δαβίδ απεικονίζονται περιστέρια. Εδώ όλα είναι πιο ξεκάθαρα. Το περιστέρι είναι σύμβολο του Αγίου Πνεύματος και της ταπεινότητας. Σε συνδυασμό με το λιοντάρι παρουσιάζουν έναν πολύ ισχυρό σημασιολογικό σύνδεσμο. Επιπλέον, ο Βασιλιάς Δαβίδ συχνά απεικονίζεται περιτριγυρισμένος από ζώα και πουλιά. Ο ναός περιβάλλεται από απεικονίσεις γυναικείων κεφαλιών. Και αυτό επίσης είναι ένα διαδεδομένο στην ρωμαϊκή αρχιτεκτονική καλλιτεχνικό στοιχείο. Είναι δύσκολο να απαντήσουμε στο γιατί στον ναό «Ποκροβά» είναι τόσες πολλές. Μπορεί να έπαιξε ρόλο η αρχιτεκτονική παράδοση. Αυτές οι απεικονίσεις παρουσιάζουν ένα αναπόσπαστο μέρος της πλειοψηφίας των ρωμαϊκών οικοδομημάτων εκείνης της εποχής. Πιθανών, στη συγκεκριμένη περίπτωση τα γυναικεία κεφάλια συμβολίζουν την Θεοτόκο, στην οποία είναι αφιερωμένος ο ναός αυτός, όπως, σας το υπενθυμίζω, και οι περισσότεροι άλλοι ναοί, χτισμένοι από τον Αντρέι Μπογκολιούμπσκι.

Ο Γρύπας με ελάφι 

Άλλη μια ενδιαφέρουσα απεικόνιση – ο γρύπας που κουβαλάει ένα ελάφι. Σε αυτήν την περίπτωση ο γρύπας μπορεί να συμβολίζει τον Χριστό, ενώ το ελάφι – την ευσεβή ψυχή του χριστιανού. Τουλάχιστον, έτσι διερμηνεύεται αυτό στην αρχιτεκτονική της Δυτικής Ευρώπης. Με την πάροδο του χρόνου τα ανάγλυφα καταστρέφονταν, κάποια από αυτά πλέον δεν διακρίνονται καν, κάτι θα μπορούσε να είχε αλλάξει στη διάρκεια πολλών αναστηλώσεων, ενώ η παρουσία κάποιων απεικονίσεων στις προσόψεις του ναού δύσκολα εξηγείται.

Αξίζει να κάνουμε αναφορά στα αγάλματα λιονταριών, που έχουν βρεθεί στη διάρκεια αρχαιολογικών ερευνών. Δεν μπορούμε να πούμε πού ήταν η θέση τους στην αρχική όψη του ναού. Θα μπορούσαν να βρίσκονταν στην προβλήτα – εκεί, που τελείωνε η σκάλα, η οποία οδηγούσε από την είσοδο του ναό στην όχθη του ποταμού Νέρλ, αλλά θα μπορούσαν να ήταν τοποθετημένα ακριβώς δίπλα στην πόρτα εισόδου. Στις μέρες μας ένας περίεργος τουρίστας μπορεί να ρωτήσει: «Μα τι σχέση έχει το ποτάμι Νερλ; Ο ναός βρίσκεται στην όχθη μιας μικρής λίμνης, ενώ το ποτάμι κυλάει πιο ανατολικά». Η απάντηση είναι απλή – με την πάροδο του χρόνου το ποτάμι Νερλ άλλαξε την κοίτη του, οπότε αυτή η μικρή μερικώς σκεπασμένη με χόρτα λιμνούλα – είναι ένα μέρος της παλιάς κοίτης του ποταμού.           

Πλημμύρες – γιατί στο συγκεκριμένο σημείο;   

Η πρώτη σκέψη που σου έρχεται όταν βγαίνεις στο πλακόστρωτο μονοπάτι, που οδηγεί προς την εκκλησία από το σιδηρόδρομο, είναι – τι ώθησε τον πρίγκιπα Αντρέι Μπογκολιούμπσκι να χτίσει ναό σε αυτό το συγκεκριμένο σημείο; Μόλις δύο χιλιόμετρα πιο πέρα υπήρχε η προσωπική του κατοικία Μπογκολιούμποβο, όπου διέμενε μαζί με τους φρουρούς του. Ενώ μέχρι και σήμερα κατά την άνοιξη σχεδόν όλο το λιβάδι σκεπάζεται από το νερό, που βγαίνει από τους ποταμούς Νερλ και Κλιάζμα. Το νερό φτάνει σχεδόν μέχρι το ναό και δεν τον ακουμπάει χάρη στον λόφο, πάνω στον οποίο είναι χτισμένος ο ναός. Αυτός ο λόφος είναι επίσης τεχνητός – τον έφτιαξαν στη διάρκεια της ανέγερσης του ναού.

Η πρώτη εκδοχή λέει ότι ο ναός αυτός ήταν επίσημος πριγκιπικός ναός, χτισμένος στην είσοδο του πριγκιπάτου του Βλαντίμιρ από τους ποταμούς Νερλ και Κλιάζμα.

Ο βίος του ευσεβούς πρίγκιπα (αργότερα – του 18ου αιώνα) μας δείχνει ότι ο Αντρέι Μπογκολιούμπσκι ίδρυσε ένα μοναστήρι που άνηκε στο ναό «Ποκροβά». Όντως, υπάρχουν στοιχεία για ένα μοναστήρι που ήταν εδώ, ωστόσο, γνωρίζουμε ότι λειτουργούσε από τον 16ο αιώνα και μετά, παρότι, πιθανώς, είχε ιδρυθεί πολύ πιο νωρίς. Επομένως, πολλοί ερευνητές αγνόησαν τη μεταγενέστερη πληροφορία από τον «Βίο» και θεώρησαν την εκκλησία «Ποκροβά» όχι μοναστηριακό αλλά επίσημο πριγκιπικό ναό.

Τέτοιου είδους ναοί μας είναι γνώριμοι. Είναι και η εκκλησία στο συγκρότημα του παλατιού του Αντρέι Μπογκολιούμπσκι, και ο ναός στο Κίντεκς, που έχτισε ο πατέρας του. Έτσι μπορούσε να ήταν και ο ναός «Ποκροβά να Νέρλι». Στις πριγκιπικές εκκλησίες πάντα υπήρχαν χώροι, όχι για να φιλοξενούνται εκεί εκκλησιαστικές χορωδίες, αλλά ως χώροι παραμονής του πρίγκιπα και των μελών της οικογένειάς του. Εκεί, πάνω, σύμφωνα με τη γνώμη κάποιων ερευνητών, έφερναν την Θεία Κοινωνία για τον πρίγκιπα.  

Ωστόσο, μερικοί ερευνητές δεν συμφωνούν με την πρώτη εκδοχή, πιστεύοντας ότι το 1158 ο Αντρέι Μπογκολιούμπσκι δεν είχε το νου του σε επίσημους ναούς. Από τη μεριά, που χτίστηκε ο ναός, υπήρχε η εχθρική Βουλγαρία του Βόλγα, η οποία, παρότι δεν ήταν και τόσο κοντά, όμως θα μπορούσε να επιτεθεί από εκείνη τη συγκεκριμένη πλευρά. Τότε ο ναός θα ήταν ο πρώτος που θα ζημιωνόταν. Τους επίσημους ναούς μπορούσαν να τους τοποθετούν στους σημαντικούς για το Βλαντίμιρ εμπορικούς δρόμους από την πλευρά του Νόβγκοροντ και του Κιέβου, αλλά όχι σε αυτό το σημείο. 

Η δεύτερη εκδοχή λέει ότι ο ναός αυτός ήταν μοναστηριακός. Υπάρχει, μάλιστα, γνώμη, ότι δεν ήταν απλό μοναστήρι, αλλά ολόκληρο φρούριο, το οποίο φύλαγε τα σύνορα του πριγκιπάτου του Βλαντίμιρ. Δεν μπορούμε να απαντήσουμε σήμερα αν αυτή η εκδοχή αληθεύει ή όχι. Οι αρχαιολόγοι προς το παρόν δεν έχουν βρει κάποια υπολείμματα από τα τείχη, ενώ το μοναστήρι αυτό είχε κλείσει μαζί με πολλά άλλα στα χρόνια της βασιλείας της Αικατερίνης Β’. 

Πιθανών, τότε καταστράφηκαν και οι γαλαρίες μαζί με την είσοδο προς τους χώρους, ενώ ο ίδιος ο ναός παραλίγο να κατεδαφιστεί εξαιτίας της παλαίωσής του. Αυτό που τον γλίτωσε ήταν ότι ο ηγούμενος του μοναστηρίου Μπογκολιούμπσκι δεν κατάφερε να συμφωνήσει περί της τιμής με τον εργολάβο. Έτσι, αυτός ο ναός σχεδόν χίλια χρόνια βρίσκεται εκεί, αποδέχεται και αποχαιρετά κάθε ημέρα του Θεού αυτούς που έρχονται από όλον τον κόσμο για να θαυμάσουν αυτό το ανθρώπινο δημιούργημα.